Astronomisch uurwerk te Wier
website: astronomischuurwerk.nl
e-mail: info@astronomischuurwerk.nl
Originele beschrijving
Download hier de volledige beschrijving van het uurwerk, zoals beschreven door Fred Bruijn.
In Juli 1943 was de maker genoodzaakt om haastiglijk naar Friesland te vertrekken en de nieuwe omstandigheden namen hem toen zozeer in beslag, dat het enige maanden duurde voor hij weer zijn liefhebberij, het klokkenmaken, ter hand nam.
In December van dat jaar kwam de gedachte bij mij op om niet alleen enkele speciale personen, maar geheel Wier een blijk van erkentelijkheid te geven voor de goede ontvangst, die mij allerwegen te beurt viel. En wat zou ik, amateurklokkenmaker, nu beter kunnen aanbieden dan een klok?
Na enig overleg werd de kerktoren gekozen als de meest geschikte centrale plaats omdat hier in het reeds bestaande uurwerk een pracht drijfkracht voor de sterrenkundige uitbreiding aanwezig was.
Zo werd den heer S. Boersma, lid van de kerkraad, een ontwerp voorgelegd. Hij waardeerde de bedoeling zeer en beloofde, de andere leden te zullen polsen.
Na enige tijd kreeg ik van hem bericht, "dat het goed was", maar met het begrijpelijk verzoek om geen onnodige ruchtbaarheid aan het plan te geven. Per slot van rekening was ik toch onderduiker.
Nu kon ik mijn plannen nader gaan uitwerken en ondertussen zien, hoe ik aan het nodige materiaal kwam. En dat was in de laatste jaren van de bezetting een "poepetoer"!
Wanneer ik niet van alle kanten hulp had gekregen (ik kon immers zelf nergens op af) was het werk nooit tot stand gekomen. Enige voorbeelden mogen dit verduidelijken.
De raderen van het uurwerk zijn van hout, multiplex van 9 mm. Wanneer men bedenkt dat er bij zijn van een 40 cm middellijn, ligt het voor de hand dat er een flinke plaat voor nodig was.
De heer Smidstra, de timmerman, had wat, maar niet genoeg; en wist ook niet aan meer te komen. Toen bracht de heer Van der Veen, de derde van het driemanschap, uitkomst door een broer te hebben die ook timmerman was. En wat meer wil zeggen: die het ontbrekende kon leveren.
Zo kwam eindelijk het rader materiaal bijeen.
Voor de wijzerplaat stelde ik als leek voor, om een plaat triplex te nemen, versterkt met dwarshouten, en goed in de verf. Smidstra raadde mij dat ten sterkste af en stond er op, alle buitenwerk van metaal te nemen.
Nu was de moeilijkheid: hoe kom ik aan een stuk plaatijzer van maar liefst één bij ruim anderhalve meter?
Het geluk was echter met WIER want toevallig wist een buurman, P.H. de Vries, ergens "yn 'e Wâlden" een smid, die waarschijnlijk kon helpen. Inderdaad bleek deze smid een plaat van de verlangde afmetingen te bezitten, maar wilde die alléén kwijt tegen.... 80 pond tarwe!
Nu had ik zelf als aandeel in de oogst van het afgelopen jaar een vijftig pond gehad, maar daarvan was al een gedeelte naar mijn ouders in Holland gestuurd, die dat toen best konden gebruiken. Toen bracht echter de heer Sevenster, mijn "baas", uitkomst door deze tachtig pond gratis voor het goede doel beschikbaar te stellen. De zak ging mee met den vrachtrijder en na enige dagen arriveerde de gewenste plaat!
Hieruit blijkt wel, hoeveel medewerking ik overal kreeg en dit was een grote stimulans om de arbeid voort te zetten. Want, ik beken het eerlijk, soms kwam er twijfel bij mij op of ik deze keer niet te veel hooi op mijn vork had genomen.
Sedert Januari '44 kon ik al mijn tijd aan het grote werk geven en hoewel het één voor één met de hand uitzagen van raderen met weet-ik-hoeveel tanden een langdurig werkje was, vorderde de arbeid goed. Toen dan ook begin Juni het werk werd onderbroken door mijn arrestatie was de raderkast nagenoeg klaar, en reeds enige delen van de wijzerplaat voor montage gereed.
Na mijn terugkeer uit Amersfoort was het om verscheidene redenen beter de klok voorlopig te laten rusten; en toen de maker in November door den surrogaatburgemeester G. de Jong op de lijst werd gezet voor "Schanzarbeit" in Drenthe en dus uit WIER moest verdwijnen, was er voor de duur van de oorlog een streep onder gezet.
Toen de eerste bevrijdingsroes in het voorjaar van '45 wat was gezakt werd er te hooi en te gras nog wat aan gewerkt. Het raderwerk werd toen voltooid (tenminste, dat dacht ik!) en een platform in de toren aangebracht waarop het werd geplaatst. Vervolgens werd de aandrijving door de torenklok in orde gemaakt en ingeschakeld, en kon het raderwerk vast proefdraaien.
Eind Juni gelukte het me eindelijk naar Holland, naar huis, te komen, maar met het vaste voornemen om zo spoedig mogelijk het werk te voltooien. Het heeft echter tot de zomer van dit jaar geduurd voor het zover was.
In Juli '45 begon ik met het samenstellen van de hierna volgende beschrijving. Verscheidene hoofdstukken werden voltooid en het eerste reeds getypt. Sindsdien lag het weer, af en toe ter hand genomen en eens doorgelezen.
Sommige dingen schijnen echter niet te gauw te moeten, want hier heeft het langzame tempo een ernstige fout voorkomen!
In Hoofdstuk IV, over de Jaarlijkse Beweging, wordt er gewezen op het feit, dat bij de thans aanwezige combinatie van raderen de jaarwijzer in 366 dagen rond draait. Dan staat er heel luchtig:
"Per vier jaar geeft deze (combinatie) echter een fout van 3 dagen".
Inderdaad, maar wát voor fout: vóór of achter?
En bij het vervaardigen van de correctieautomaat heb ik inderdaad de vergissing begaan om te redeneren:
"366 dagen, dus een dag te veel. Alleen in het schrikkeljaar goed, dus per 4 jaar 3 dagen te veel. Ergo: eens per vier jaar de jaarwijzer 3 dagen achteruit zetten. (!)
Pas in Juni '46, toen ik na maanden het manuscript weer eens door nam, ontdekte ik deze enormiteit.
Want, nietwaar (J) de jaarwijzer draait in 366 dagen rond, m.a.w. heeft 366 dagen nodig om rond te komen, loopt dus achter! Immers, na 365 dagen begint in de wereld een nieuw jaar en zou de jaarwijzer, als hij met z'n tijd mee gaat, óók een nieuwe omloop moeten beginnen. Helaas! zover is hij dan nog niet: pas een dag láter, na 366 dagen, heeft hij zijn moeizaam rondje voltooid.
Ik kom er graag voor uit, dat ik toen bijna iets heel lelijks heb gezegd, want de hele "correctie"-automaat werkte dus precies verkeerd: in plaats van na vier jaren de fout te elimineren deed hij er nóg drie dagen bovenop en liet de wijzer dan bijna een week achteraan sukkelen!
Gelukkig zag ik meteen het lichtpunt in de situatie; De klok was nog niet klaar en ingewijd!
Nu was de fout nog te herstellen, maar in het andere geval had ik, wat je noemt in m'n hemd gestaan.
Nu we zo stiekemweg wat meer technisch zijn geworden lijkt het mij hier de plaats om even te wijzen op een van de hoofdfouten, die vaklieden dit uurwerk zullen aanwrijven. Terecht zal een astronoom ernstig bezwaar maken tegen het feit, dat alle wijzerplaten slechts GEMIDDELDEN aanwijzen. Immers, de tijd van Nieuwe Maan tot Nieuwe Maan is gemiddeld 29 dagen, 12 uur en 44 minuten, de seconden daargelaten; de lengte van een jaar gemiddeld 365 plus één/vierde dag. Vooral de onregelmatigheden in de loop van de maan maken, dat deze op een gegeven ogenblik vrij belangrijk van dit gemiddelde kan afwijken. Ook de zonsbeweging veroorzaakt soms vrij aanmerkelijke verschillen tussen middelbare en ware zonnetijd en de ongelijke lengte van de jaargetijden is een ieder bekend.
De tijdvereffening was bv. niet op eenvoudige wijze in rekening te brengen bij de voorstelling van zonsopkomst en zonsondergang. Hier werd voor iedere datum de lengte van de dag genomen en deze dag dan gehalveerd bij 12 uur middelbare tijd. Dat op deze wijze verschillen optreden tussen ware en voorgestelde zonsopkomst en
-ondergang, ik zal de laatste zijn om dit te ontkennen.
Wetenschappelijke waarde mag men aan het instrument dus niet toekennen. Maar voor wetenschappelijke doeleinden is dit uurwerk ook niet vervaardigd. En voor populair gebruik blijft bv. de maanwijzer nauwkeurig genoeg, want de doorsnee bezoeker zal het niet kunnen schelen, dat de wijzer precies op Nieuwe Maan staat wanneer dat feit zich in werkelijkheid al 5 uur en 28 minuten eerder heeft voorgedaan.
Hem is het voldoende te weten, dat het "vandaag" Nieuwe Maan is; of "over drie dagen Volle Maan".
Wanneer men dus niet valt over de "gemiddelden" blijft het werk binnen zeer redelijke grenzen gelijk lopen.
Met slechts 2 raderen is de omloop van de maanwijzer tot op 1 minuut nauwkeurig; bijzonderheden vindt men in het desbetreffende hoofdstuk.
Met eveneens 2 raderen loopt de jaarwijzer 1 dag per jaar fout. 1/365 is echter een breuk, die op de wijzerplaat niet eens tot uitdrukking komt. Zelfs vlak voor de correctie, wanneer de fout ongeveer 1/120 is geworden, valt die samen met eventuele speling in de samenstellende delen.
Alvorens nu tot de beschrijving van de klok over te gaan nog dit.
De jaren, in Friesland doorgebracht, zullen altijd in mijn herinnering blijven als een paar spannende, maar bovenal mooie jaren.
In die twee jaar heb ik Friesland en de Friezen leren kennen, en waarderen.
Ik heb in moeilijke tijden alle steun gekregen, die ik nodig had, en toen mogen ondervinden dat men in de nood zijn vrienden leert kennen.
Ik hoop daarom van harte, dat deze goede verstandhouding mag blijven voortduren, en wanneer, in groter verband, ook tussen Holland en Friesland een dergelijke waardering voor elkander groeit, is voor beiden een schone toekomst weggelegd!
Fred Bruijn
Amsterdam, Juli 1946
